Reviews

Cael ei guro’n ddidrugaredd gan dri Chymro enwog yn ysgol fonedd fwyaf sadistaidd Cymru, Coleg Llanymddyfri; helpu ei dad i gipio sedd seneddol gyntaf Plaid Cymru yng Nghaerfyrddin yn isetholiad syfrdanol 1966, a ffurfio band roc Cymraeg cyntaf Cymru – dyna rai o’r profiadau ysgytiol yn y dyddiadur lliwgar hwn gan Dafydd Evans, un o feibion Gwynfor Evans. Cawn ganddo ddadleniadau cignoeth teenager o 1957 yn ddisgybl anfoddog yn Llanymddyfri, hyd at 1968 ar ôl treulio pedair blynedd gynhyrfus yng Ngholeg Aberystwyth. Yng ngholeg Seisnig, Anglicanaidd, Llanymddyfri cafodd ei guro’n frwnt gan Dai Black, y prefect deddfol, yr actor a mab y mans Anghydffurfiol, Huw Ceredig. Pentyrru gofidiau wedyn ar ôl cael ei waldio hyd waed gan y prifathro, ‘ Y Bouncer’, neb llai na Dr G.O. Williams, a ddaeth yn ddiweddarach yn Archesgob Cymru. Ac i goroni’r gofid, yn ei byjamas yn ystafell yr athro Cymraeg cafodd yr un driniaeth dan law Carwyn James yr eicon rygbi: “Rhoddodd chwech strôc galed i mi gyda’r cane . . . erbyn y pedwerydd o’n i’n gwegian. Erbyn y chweched o’n i hanner ffordd i’r llawr . . . hon yw’r ail waith yn y second year sixth i fi gael chwech strôc o’r cane gan Carwyn. Penderfynu fy mod am adael y twll o le hyn, ta beth sy’n digwydd. Ffonio Dadi heddiw i weud fy mod wedi penderfynu gadel.” Ymadawodd â’r ’twll o le’, ond nid oes ateb yn y llyfr hwn i’r cwestiwn – pam y caniataodd y cenedlaetholwr a’r heddychwr Gwynfor Evans i’w fab fynychu’r fath le? A beth fyddai hanes yr Archesgob a’r eicon rygbi wedi bod heddiw yn wyneb y fath farbareiddiwch? Dihangodd i ysgol y wladwriaeth, Llandeilo, a ffurfio yno grŵp roc Saesneg, y Fireflies, gan ddangos ei ddiddordeb ysol mewn roc a rôl ers dyddiau Bill Haley ac Elvis. Y diddordeb hwnnw yn parhau wedyn fel myfyriwr meddygol yn Llundain wrth chwarae mewn bandiau eraill a byw fel beatnik. Wedyn rhoddodd y gorau i feddygaeth a dychwel i astudio’r gyfraith yn Aberystwyth. Yno cofnoda’n gyffrous ei fywyd cynhyrfus, yn flaenllaw gyda Chymdeithas yr Iaith, Plaid Cymru a mudiadau eraill, heb sôn am sgwennu a dylunio straeon amheus a rhywiol i’r cylchgrawn arloesol Lol. Tra oedd yn Aber hefyd cafodd ei wthio’n anfoddog ac yn fethiannus i sefyll fel ymgeisydd ym Meirion, ond mae hefyd yn cofnodi yma ei ran ym muddugoliaeth ei dad yng Nghaerfyrddin yn isetholiad 1966, gyda straeon difyr a dwys am yr ymgyrch. Mae’n onest yn cydnabod hefyd mai annisgwyl oedd y fuddugoliaeth, a byrhoedlog, a bod amhoblogrwydd y llywodraeth Lafur ac aneffeithiolrwydd y Rhyddfydwyr a’r Torïaid wedi cyfrannu’n sylweddol at ennill sedd gyntaf Plaid Cymru. Pinacl y llyfr, fodd bynnag, yw ei gyfraniad allweddol yn ffurfio’r grŵp roc Cymreag cyntaf – y Blew. Dyma stori ysgytiol: cynnwrf, cyffro, cynnal gigs, recordio a chythruddo’r parchus, gan gynnwys ei deulu ei hun, a moderneiddio canu pop Cymraeg. Arloesi wnaethant, er bod y mwyafrif o’r caneuon yn gyfieithiadau o ganeuon Eingl-Americanaidd a’r cyfan yn dod i ben fel seren wib erbyn 1968. Ni chawn wybod hanes Dafydd Evans wedi hynny. Ni olynodd ei dad yn ffigwr blaenllaw ym Mhlaid Cymru na chyfrannu i adloniant Cymraeg. Ond yn y llyfr lliwgar hwn cawn hynt a helynt difyr teenager unigryw yn y 50au a’r 60au a’i gyfraniad arbennig i ganu roc Cymraeg.
*Emyr Price @ www.gwales.com*